Είμαι καθηγητής πολεοδομίας και ιστορίας της πόλης στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ. του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Διευθύνω το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος και το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα “Προστασία Μνημείων”.
Από τη θέση του νέου ακαδημαϊκού ερευνητή, μετά την ολοκλήρωση της διδακτορικής μου διατριβής ως σήμερα που υπηρετώ στη θέση του καθηγητή πολεοδομίας A’ βαθμίδας στο ΕΘνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, συμμετείχα ή είχα την επιστημονική ευθύνη σε μελέτες και έρευνες, για την πόλη, τις μεταφορές, το περιβάλλον, τα ιστορικά μνημεία.
- «Ιστορικός βιομηχανικός εξοπλισμός σε επτά ελληνικές πόλεις», ΕΜΠ-ΕΙΕ και Υπουργείο Ανάπτυξης, 1997-1999.
- «Μελέτη Σκοπιμότητας-Προμελέτη για τη δημιουργία Ενεργειακού Τεχνολογικού Πάρκου στο Λεκανοπέδιο Πτολεμαϊδας-Αμυνταίου με στόχο την ανάπτυξη του βιομηχανικού τουρισμού», Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, 2002-2004.
- «Αξιοποίηση και επανάχρηση βιομηχανικού συγκροτήματος αποξήρανσης στα Τρίκαλα», Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Τρικάλων, 2003-2004.
- «Ιστορικά Μεταλλεία στο Αιγαίο, 19ος-20ός αιώνας», Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κυκλάδων, 2005.
- «Ολοκληρωμένο Δίκτυο Τραμ στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Αθηνών», Υπουργείο Μεταφορών, 2002-2008.
- «Άξονες αναβάθμισης πολεοδομικού κέντρου Ελευσίνας», Δήμος Ελευσίνας, Αθήνα 2003-2006.
- «Άξονες χωροταξικής και Οικιστικής Οργάνωσης Πυρόπληκτων Περιοχών», Διατμηματικό Πρόγραμμα ΕΜΠ, 2007-2008.
- «Χωροθέτηση και ανάπτυξη του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου στην πόλη της Λεμεσού-Α Φάση», Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Λεμεσού και Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2004.
- «Πιλοτικές προσεγγίσεις για την ανασυγκρότηση των πυρόπληκτων περιοχών» Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2007-8.
- «Μητροπολιτικό Πάρκο Υψηλού Πρασίνου στο πρώην Αεροδρόμιο Ελληνικού», Δήμοι Αλίμου, Ελληνικού-Αργυρούπολης, Γλυφάδας και ΤΕΔΚΝΑ, 2010
- «Ελεύθεροι και πράσινοι χώροι στον Πειραιά», Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ, 2010.
- «Άξονες αναβάθμισης ιστορικού κέντρου Πρέβεζας», Δήμος Πρέβεζας, 2010.
- «Καταγραφή, αξιολόγηση και προτάσεις αντιμετώπισης των δυσλειτουργιών του δικτύου βρεφονηπιακών σταθμών στον Δήμο Αθηναίων», Δήμος Αθηναίων και Δημοτικό Βρεφοκομείο Αθηνών, 2012-2014.
- «Διατηρητέο συγκρότημα οινοπνευματοποιείου Δουζένη στο Χαλάνδρι για χρήσεις πολιτισμού», Δήμος Χαλανδρίου, 2015.
- «Ολυμπιακό Κέντρο Γαλατσίου. Καταγραφή πολεοδομικών δεδομένων, διερεύνηση και αποτίμηση εναλλακτικών προτάσεων χρήσεων», Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ, 2015
- «Making cities». Έρευνα ανάλυσης των πόλεων: Κωνσταντινούπολη, Αθήνα, Ιερουσαλήμ, Λονδίνο και Βοστώνη, ΕΜΠ και ΜΙΤ 2015-2016.
- «Παρατηρήσεις και εναλλακτικές προτάσεις για το επενδυτικό σχέδιο του Ελληνικού», Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ, 2016.
- «Νεότερα μνημεία αεροδρομίου Ελληνικού και ακτής Αγίου Κοσμά. Έκθεση ιστορικής, αρχιτεκτονικής και τεχνικής τεκμηρίωσης κτιρίων και εγκαταστάσεων», Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχ. ΕΜΠ, 2016.
- «Μητροπολιτικό Πάρκο “Αντώνης Τρίτσης”. Καταγραφή και αποτίμηση της υφιστάμενης κατάστασης», Πάρκο “Αντώνης Τρίτσης” και Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ,, 2017.
- «Σχέδιο Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Ακτών Αττικής. Στρατηγικές και κατευθύνσεις για την Χωρική Ενότητα: ΣΕΦ – Αγία Μαρίνα Κρωπίας», ΕΤΑΔ, 2017.
- «Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά – Από την ανάδυση στην ανάδειξη της ιστορικής μνήμης», ΕΜΠ-ΕΙΕ και Περιφέρεια Αττικής, 2017-2018.
- «Το αρχαιολογικό τοπίο στην Κυνόσουρα Σαλαμίνας», Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ, 2018.
«Στρατηγικές παρεμβάσεων για τη δικτύωση και αναβάθμιση των δημόσιων χώρων του Δήμου Ζωγράφου», Δήμος Ζωγράφου, 2020.
- «Ανάπλαση Λιπασμάτων Δραπετσώνας» Επιστημονική στήριξη του Δήμου Κερατσινίου – Δραπετσώνας στην πολεοδομική έρευνα και τον σχεδιασμό της ζώνης ανάπλασης περιοχής Λιπασμάτων Δραπετσώνας, Δήμος Κερατσινίου-Δραπετσώνας, 2022-2023
- «Στρατηγικό Σχέδιο για την Αναβίωση του Ιστορικού Τόπου της Παλιάς Βίνιανης Αγράφων», Δήμος Αγράφων, 2022-2023.
- «Διάσωση της προσφυγικής κληρονομιάς της Νίκαιας», Δήμος Νίκαιας, 2022-2023.
- «Εθνικός Υπερυπολογιστής “Δαίδαλος” – Διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών για την ανάπτυξη νέου υπολογιστικού συστήματος υψηλών επιδόσεων στο κτίριο του Ηλεκτρικού Σταθμού στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου, ΕΔΥΤΕ-ΕΜΠ, 2023.
Το 1994-1997 συντόνισα τις μελέτες και τα έργα του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου στο Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο Λαυρίου. Από το 2018 έχω την ευθύνη της εκτέλεσης του έργου του Μουσείου Μεταλλείας-Μεταλλουργίας Λαυρίου και του Ιστορικού Αρχείου Λαυρίου.
Το 1998-2000 διηύθυνα το έργο της δημιουργίας του Βιομηχανικού Μουσείου Ερμούπολης και το 2007 με την καθηγήτρια αρχιτεκτονικής Βάσω Τροβά σχεδιάσαμε την Ταινιοθήκη της Ελλάδος στην Ιερά Οδό.
Από το 2015 ως το 2019 ανέλαβα τις επιτελικές θέσεις ευθύνης:
- Αναπληρωματικό Μέλος του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων, ΥΠΠΟΑ, 2015-2019.
- Επιστημονικός Αξιολογητής του έργου «Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις (ΟΧΕ)» της Περιφέρειας Αττικής, 2016-2017.
- Συντονιστής της Επιτροπής για τη στήριξη των παιδιών των προσφύγων του ΥΠΕΠΘ, 2016-2018.
- Επικεφαλής της Ομάδας Πιστοποίησης για τη χωροθέτηση και καταλληλότητα νηπιαγωγείων εντός των Κέντρων Φιλοξενίας Προσφύγων, ΥΠΕΠΘ, 2017-2018.
- Συντονιστής της Ομάδας Εργασίας του Προγράμματος «Ανάκτηση των Ακινήτων του Ιστορικού Κέντρου της Αθήνας – Αξιοποίηση με όρους κοινωνικής ανταπόδοσης» του Υπ. Εργασίας, Κοιν. Ασφάλισης και Κοιν. Αλληλεγγύης, 2017-2018.
- Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος της «Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε.» (2018-2019) με ευθύνη των μελετών για τα Προσφυγικά της λεωφ. Αλεξάνδρας, της μετακίνησης και εναλλακτικής χωροθέτησης του σταθμού Μετρό στη θέση Εξάρχεια-Μουσείο, της αποκάλυψη της όχθης του Ιλισού, της ανάπλασης της Οδού Πειραιώς, του Μουσείου Εθνικής Αντίστασης στην οδό Βουλής.
Στον διεθνή χώρο, συμμετείχα ως επιστημονικός αξιολογητής μνημειακών πόλεων και τόπων της UNESCO στην Ιαπωνία (2007), στην Ισπανία και στη Σλοβενία (2009, 2011), στην Αυστρία (2014), στο Κουβέιτ (2017). Έχω δώσει διαλέξεις στο Παρίσι (Fondation Hellenique), στο Στρασβούργο (INSA), στη Λιουμπλιάνα (Faculty of Architecture, University of Ljubljana) και στα Τίρανα (Polis Institute). Συντόνισα ως επικεφαλής επιστημονικής ομάδας του ΕΜΠ ρυθμιστικές πολεοδομικές μελέτες για τις αραβικές πόλεις Najran, Tabouk και Ar’ Ar (2021).
Δημοσιεύσεις βιβλίων και άρθρων
Μονογραφίες
1. Ν. Μπελαβίλας, Λιμάνια και Οικισμοί στο Αιγαίο της Πειρατείας, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 1998.
Το βιβλίο βασίζεται στο υλικό της διδακτορικής διατριβής που εκπονήθηκε στο Τμ. Αρχιτεκτόνων Ε.Μ.Π. με επιβλέποντα καθηγητή τον Γ. Λιάπη και εξετάζει τη των νησιωτικών οικισμών του Αιγαίου κατά την περίοδο του 15ου-19ου αιώνα.
Η άποψη που θεωρεί ότι κατά την περίοδο της πειρατείας οι οικισμοί του Αιγαίου απομακρύνονται από τη θάλασσα λόγω των επιδρομών, υπήρξε η αφετηρία του προβληματισμού. Η διερεύνηση αυτής της πιθανής μετακίνησης, σε συνάρτηση με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και τις λειτουργίες της στη θάλασσα του Αιγαίου δεν μπορούσε παρά να στηριχθεί σε ένα σύνολο ιστορικών, πολεοδομικών και γεωγραφικών δεδομένων. Εξετάσθηκε ένα εκτεταμένο δείγμα νησιών, οικισμών και λιμανιών. Το δείγμα αυτό συσχετίστηκε με το δίκτυο των ναυτικών δρόμων του Αιγαίου και αναζητήθηκε η συμπεριφορά των οικισμών απέναντί τους. Έγινε προσπάθεια να καλυφθούν οι γεωγραφικές ζώνες του Αιγαίου, όπου ιστορικά παρουσιάζεται έντονη πειρατική δραστηριότητα. Χρονικά καλύφθηκε η περίοδος της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας, η τελευταία “εποχή της πειρατείας” από τις πολλές στην ιστορία του Αρχιπελάγους. Πρόκειται για την εποχή που το φαινόμενο εμφανίζεται στην πιο μακρόχρονη με ενιαία χαρακτηριστικά φάση του.
2. Ν. Μπελαβίλας, Τόποι Ανθρώπων – σχόλια για το χώρο και την πολιτική. Εκδόσεις Η Αυγή & Ο Πολίτης, Αθήνα 2005.
Γνωρίζουμε όλοι τον μύθο της τεχνοκρατικής αντικειμενικής ματιάς. Είναι ένας μύθος που υπηρέτησε, στην εποχή μας, τις κυρίαρχες απόψεις για την τάξη των πραγμάτων στη δική μας περίπτωση, την άποψη για τον κτισμένο χώρο, για την κατοίκηση των ανθρώπων, για τη σχέση με το περιβάλλον. Υπηρέτησε, επίσης, λογικές οι οποίες εμφανίστηκαν ως αντικειμενικές, αποφορτισμένες και αποστασιοποιημένες από τη γηραιά, αλλά πάντα ολόφρεσκη διαδικασία των κοινωνικών συγκρούσεων. Σχολιάζοντας θέματα τα οποία βρίσκονται κοντά ή μέσα στο πεδίο μελέτης των επιστημών του χώρου, όπως η αρχιτεκτονική, η πολεοδομία, η χωροταξία, οφείλουμε να αποφασίσουμε αν θα σηκώσουμε ή όχι την κουρτίνα. Πίσω από την κουρτίνα κρύβονται η φτώχεια και ο πλούτος, τα κοινωνικά στρώματα, η αδυναμία ή η δύναμη να προσεταιρισθούμε τον χώρο της καθημερινής μας διαβίωσης, να τον μοιρασθούμε με άλλους, να τον αποσπάσουμε από άλλους ή γι’ άλλους που τον έχουν ανάγκη. Οι αβίωτες πόλεις της δεκαετίας του ’70 αλλά και οι σημερινές, επίσης αβίωτες άναρχες επεκτάσεις τους, δεν δημιουργήθηκαν από λάθος, δημιουργήθηκαν από μηχανισμούς οι οποίοι έχουν άποψη και θέση για την κοινωνία και τις σχέσεις μέσα σ’ αυτήν.
Το βιβλίο είναι μία συλλογή δοκιμίων που δημοσιεύθηκαν κυρίως στην επιφυλλίδα «Συναντήσεις» της εφημερίδας Η Αυγή και στην εφημερίδα Η Εποχή. Το επίμετρο είναι γραμμένο από τον διευθυντή του περιοδικού Ο Πολίτης, Άγγελο Ελεφάντη. Το βιβλίο περιλαμβάνει 38 κείμενα τα οποία αναφέρονται στην πολεοδομία και την αρχιτεκτονική. Ενδεικτικά αναφέρονται τα άρθρα «Ένας μώλος στο λιμάνι της Πάτρας», «Ο Άρης Κωνσταντινίδης και το Ξενία της Άνδρου», «Προσφυγικές πολυκατοικίες», «Πέτρινα πεζούλια στους αρχαιολογικούς χώρους», «Μητροπολιτικά πάρκα στο Λεκανοπέδιο», «Περί πλατειών», «Περί κυκλοφοριακών ρυθμίσεων», «Περί τροχιοδρόμων», «Ένα αεροδρόμιο στον κάμπο των Μεσογείων», «Περί γηπέδων».
3. Ν. Μπελαβίλας, Παλαιόκαστρο Σάμου. Σημειώσεις ιστορικής τοπογραφίας. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, 2018.
Το Παλαιόκαστρο είναι ένας σχετικά άγνωστος οικισμός στην ανατολική άκρη της Σάμου. Η έρευνα αυτή, του τοπίου και των οικιστικών δικτύων, εντοπίζει τα σημάδια κατοίκησης από την ύστερη αρχαιότητα ως την εποχή της οικιστικής άνθησης του νησιού, τον 18ο αιώνα. Η εξέλιξη της αλυσίδας των οικισμών της ανατολικής Σάμου, το Παλαιόκαστρο, το Άνω Βαθύ και το Βαθύ, φαίνεται ότι αποτυπώνει την αργή μετάβαση από τον φεουδαρχικό και ασταθή Μεσαίωνα του Αιγαίου ως τη σύγχρονη εποχή. Δίπλα στους ιστορικούς αυτούς οικισμούς, άλλοι χαμένοι στις κοιλάδες και στις ακτές, οχυρά, πειρατικά αγκυροβόλια, ένα ολόκληρο πλέγμα το οποίο έχει αφήσει τα δυσδιάκριτα αλλά ορατά ίχνη του στο νησί. Με οδηγό τα υλικά ίχνη στο έδαφος, τις πηγές εγγράφων, περιηγητών και χαρτών αλλά και τις μαρτυρίες των ανθρώπων που ζουν στη σαμιακή ύπαιθρο, το βιβλίο αυτό επιχειρεί να συμβάλλει στην ιστορική έρευνα. Κυρίως στην ανεξερεύνητη περίοδο της «αφάνειας» του νησιού, στην ευρεία περιοχή Παλαιοκάστρου αλλά και στη γενικότερη βιβλιογραφία για τους οικισμούς του Αιγαίου κατά τους νεότερους χρόνους.
Η μικρή αυτή μονογραφία περιλαμβάνει τα δεδομένα μίας πολυετούς έρευνας για το οικιστικό δίκτυο της ανατολικής Σάμου και την εξέλιξη του κατά τους αιώνες της “αφάνειας”. Μία άγνωστη συνεχής κατοίκηση με αγροτικούς οικισμούς, μικρά οχυρά και αγκυροβόλια επέζησε σύμφωνα με τα νέα στοιχεία κατά τη διάρκεια της περιόδου που το νησί θεωρείτο ερημωμένο. Το δίκτυο αυτό, με κεντρικό πόλο τον οικισμό Παλαιοκάστρου αναπτύχθηκε στη συνέχεια, μετά τον 16ο αιώνα.
4. Ν. Μπελαβίλας, Ιστορία της πόλης του Πειραιά. 19ος και 20ός αιώνας, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2021.
Ο σύγχρονος Πειραιάς δεν θα υπήρχε αν δεν διέθετε το μεγάλο φυσικό αγκυροβόλιο σε αυτή τη θέση της ελληνικής χερσονήσου και της ανατολικής Μεσογείου και αν δεν είχε χωροθετηθεί η πρωτεύουσα του νέου μετεπαναστατικού κράτους στην Αθήνα.
Οι πρώτοι πυρήνες όσων διοίκησαν και σχεδίασαν την πόλη, παρότι από την πρώτη στιγμή στράφηκαν στο εμπόριο, συνειδητοποίησαν νωρίς, μετά το μέσο του 19ου αιώνα, ότι συντελείτο στην Ευρώπη μια κοσμογονική αλλαγή, η εκβιομηχάνιση, και έσπρωξαν την πόλη προς αυτή την κατεύθυνση. Αυτό που κανείς δεν προέβλεψε ποτέ ήταν τα μεγέθη της πληθυσμιακής ανάπτυξης. Ό,τι συνέβη στον Μεσοπόλεμο, η αλληλουχία πολέμων και η εκδίωξη πληθυσμών με αποτέλεσμα τη συνεχή ροή προσφύγων, ήταν ένα άλμα, όχι πάντα προς τα εμπρός.
Η πόλη, μέσα στους δύο αιώνες της ιστορίας της, απλώθηκε σε όλο το μήκος της ακτής από το Φάληρο ως το Πέραμα, και ως τις παρυφές του Αιγάλεω, με μισό εκατομμύριο κατοίκους και μια ταυτότητα ιδιαίτερη. Η ζωή και η εξέλιξή της είναι και θα είναι δεμένη διαχρονικά με το λιμάνι της. Από τις πλούσιες συνοικίες των αστών του 19ου αιώνα ως τις ταλαιπωρημένες από τη φτώχεια και τη βιομηχανική ρύπανση γειτονιές των κάθε λογής πολεμικών προσφύγων και οικονομικών μεταναστών, από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του ως σήμερα, ο Πειραιάς είναι συγκροτημένος ως μία ενιαία πόλη, παρά τις συγκλονιστικές ταξικές αντιθέσεις που χωρίζουν την κοινωνία του.
Για όλον αυτόν τον Πειραιά επιχειρεί να μιλήσει το παρόν βιβλίο: για την πόλη-λιμάνι που ξεκίνησε να κτίζεται στις αρχές του 19ου αιώνα επάνω σε έρημα αρχαία ερείπια, ωρίμασε, έφτασε στην ακμή της και παράκμασε οδεύοντας προς το τέλος του 20ού αιώνα. Τα επόμενα χρόνια θα δείξουν αν συνεχίζει να παρακμάζει ή αν περνάει σε φάση ανάκαμψης.
Πρόκειται για την πληρέστερη ως τώρα ανασκόπηση της πολεοδομικής εξέλιξης της νεώτερης πόλης του Πειραιά από την ίδρυσή της έως την είσοδο της στη σύγχρονη εποχή, το τέλος του 20ού αιώνα.
Συλλογικοί Τόμοι
1. Χρ. Αγριαντώνη, Ν. Μπελαβίλας (επιμέλεια), Β. Παναγιωτόπουλος, Γ. Πολύζος, κ.α., Ιστορικός Βιομηχανικός Εξοπλισμός στην Ελλάδα, Εκδόσεις Οδυσσέας & Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα 1998.
Η έκδοση την οποία επιμελήθηκαν ο Νίκος Μπελαβίλας και η ιστορικός Χριστίνα Αγριαντωνη, παρουσιάζει το υλικό του ερευνητικού προγράμματος “Καταγραφή και Αποτίμηση Ιστορικού Βιομηχανικού Εξοπλισμού”. Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη συστηματική καταγραφή των εμβληματικών μνημείων της βιομηχανικής αρχαιολογίας στην Ελλάδα. Ανάμεσα τους οι πειραϊκοί “γίγαντες”, τα Λιπάσματα της Δραπετσώνας, το Κεραμοποιείο Δηλαβέρη, ο ΑΗΣ Νέου Φαλήρου και το Σιδηροδρομικό Συγκρότημα ΣΠΑΠ-ΣΕΚ στη Λεύκα, η Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου, τα εργοστάσια του Βόλου, της Θεσσαλονίκης, της Πάτρας, της Ερμούπολης κ.α. Το πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Βιομηχανίας του Υπουργείου Ανάπτυξης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης και υλοποιήθηκε την περίοδο 1995-1996. Η έρευνα αναπτύχθηκε σε επτά ελληνικές πόλεις, τον Πειραιά, το Λαύριο, την Ερμούπολη, τον Βόλο, την Πάτρα, τη Νάουσα και τη Γουμένισσα. Κάλυψε εννέα σημαντικούς κλάδους της ελληνικής βιομηχανίας, και συγκεκριμένα την Ενέργεια ως Υδροκίνηση και ως Ηλεκτρική Ενέργεια, τα Μεταλλεία και τη Μεταλλουργία, τη Μηχανουργία, τη Χημική Βιομηχανία, τη Μεταξουργία, την Επεξεργασία Αγροτικών Προϊόντων, τη Βυρσοδεψία, την Κεραμοποιία και τη Χαρτοβιομηχανία. Οι είκοσι πέντε βιομηχανικές μονάδες που εξετάστηκαν καλύπτουν μια περίοδο ενός περίπου αιώνα, από το 1850 έως το 1950. Παράλληλα μελετήθηκε η ανάπτυξη της βιομηχανίας ανά κλάδο στην Ελλάδα σε συνάρτηση με τις διεθνείς εξελίξεις και επιρροές. Σε όλες τις μονάδες επιχειρήθηκε η καταγραφή της ιστορικής εξέλιξης τόσο μέσα από την ιστορία των επιμέρους επιχειρήσεων, όσο και από τη διερεύνηση και τον εντοπισμό των φάσεων λειτουργίας των εγκαταστάσεων. Ταυτόχρονα έγινε συστηματική αποτύπωση, αρχειακή και βιβλιογραφική τεκμηρίωση, καθώς και αποτίμηση του μηχανολογικού εξοπλισμού. Στις περισσότερες μονάδες ανασυστάθηκε η αλυσίδα παραγωγής στις διαφορετικές φάσεις λειτουργίας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από διεπιστημονική ομάδα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με τη συμμετοχή αρχιτεκτόνων, μηχανολόγων, μεταλλειολόγων, χημικών μηχανικών και ιστορικών, αλλά και σε συνεργασία με ομάδες από το Κέντρο Ιστορίας του Δήμου Βόλου, το Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Πειραιά, το Πανεπιστήμιο Πατρών και την 4η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Θεσσαλονίκης. Το υλικό της έρευνας αποτέλεσε τον άξονα για την παραγωγή του ωριαίου ντοκιμαντέρ “Σιωπηλές Μηχανές” σε σκηνοθεσία Θ. Ρεντζή που είχε στόχο την προβολή της αξίας της ελληνικής βιομηχανικής ιστορίας στο ευρύ κοινό. Ο σκηνοθέτης με τη βοήθεια της ερευνητικής ομάδας κατέγραψε ένα φάσμα περίπου πενήντα ιστορικών βιομηχανικών μονάδων της Θεσσαλονίκης, της Νάουσας, της Γουμένισσας, του Βόλου, της Κωπαΐδας, της Λειβαδιάς, του Λαυρίου, της Ερμούπολης, της Λέσβου, της Ελευσίνας, του Πειραιά και της Αθήνας. Μεγάλο τμήμα του φωτογραφικού υλικού του ντοκιμαντέρ έχει ενσωματωθεί στο βιβλίο αυτό.
2. Λ. Μενδώνη, (επιμ.), Χρ. Αγριαντώνη, Δ. Δημητρόπουλος, Λ. Καλλιβρετάκης, Ν. Μπελαβίλας, κ.α., Ιστορία του Τοπίου και Τοπικές Ιστορίες, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Υπουργείο Αιγαίου, Αθήνα 1998.
Το συλλογικό βιβλίο με μία μεγάλη ομάδα αξιόλογων συγγραφέων εκδόθηκε με επιμέλεια της Λίνας Μενδώνη και με σκοπό να αποτελέσει βασικό βοήθημα για την επιμόρφωσης των καθηγητών μέσης εκπαίδευσης στον τομέα της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ο Νίκος Μπελαβίλας συμμετείχε στον συλλογικό τόμο με κείμενο του το οποίο μιλά για τα μικρά λιμάνια, τα πλοία και τους οικισμούς. Επιχειρεί να δείξει τις συσχετίσεις των γεωφυσικών χαρακτηριστικών του Αιγαίου με την εξέλιξη της τεχνολογίας, των ναυτικών δρόμων, των λιμανιών και των οικιστικών συγκροτήσεων κοντά στη θάλασσα κατά τους νεότερους χρόνους.
3. Τ. Κουμπής, Θ. Μουτσόπουλος, R. Scoffier (επιμέλεια), Ν. Μπελαβίλας κ.α., Αthens-Absolute Realism, Ελληνική συμμετοχή στη 8η Διεθνή Έκθεσης Αρχιτεκτονικής Biennale Βενετίας 2002. Εκδόσεις Futura, Αθήνα 2002.
Η συλλογική έκδοση που διαμόρφωσαν οι τρεις επιμελητές της Biennale παρουσιάζει “αφτιασίδωτη” την Αθήνα λίγο πριν τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Παρουσιάστηκε στη διεθνή έκθεση της Βενετίας, παραμονές του 2004. Το άρθρο του Νίκου Μπελαβίλα “Αστικές μάχες στον δυτικό Πειραιά” επιχειρεί να διερευνήσει τη σχέση του τόπου και της πολεοδομικής του εξέλιξης με την αστική ταυτότητα στις δυτικές συνοικίες του Πειραιά.
4. Σπ. Ασδραχάς, Αν. Τζαμτζής, Τζ. Χαρλαύτη (επιμέλεια), Ν. Μπελαβίλας, Η Ελλάδα της Θάλασσας, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2004.
Το βιβλίο με επιμελητές τρεις καταξιωμένους του χώρου της ναυτικής ιστορίας, τον Σπύρο Ασδραχά, τον Αναστάσιο Τζαμτζή και τη Τζελίνα Χαρλαύτη, και πολλούς σημαντικούς συγγραφείς, θέλει να αφηγηθεί, με τους τρόπους του, μια μακραίωνη ιστορία, τη σχέση των Ελλήνων με τη θάλασσα, τη δική τους μεσογειακή θάλασσα που τη μοιράζονταν από τη χαραυγή της ιστορίας με άλλους λαούς. Είκοσι επτά συγγραφείς, από τη δική του σκοπιά και ειδικότητα ο καθένας, επιχειρούν μία προσέγγιση του Αιγαίου και του Ιονίου, αλλά και γενικότερα της Μεσογείου διαχρονικά και πολυδιάστατα. Οι ναυτικοί, η ναυσιπλοΐα, τα πλοία, τα λιμάνια, η διακίνηση των αγαθών, η οικονομία, η αρχιτεκτονική, η μουσική και τα τραγούδια, η εικαστική πρόσληψη και η λογοτεχνική έμπνευση, η παραδοσιακή ενδυμασία και η καθημερινότητα, οι πειρατές και οι κουρσάροι, το δουλεμπόριο, τα ναυάγια, δημιουργούν ένα πολύχρωμο μωσαϊκό από τη συνάντηση των κυμάτων με τα ξύλινα ή σιδερένια πλοία, με τα νησιά και τις ηπειρωτικές ακτές και συνθέτουν ένα πολύβουο πλήθος που κινείται ασταμάτητα πάνω στη θάλασσα των Ελλήνων.
Δέκα χρόνια μετά την ολοκλήρωση της διατριβής του για το Αιγαίο, ο Νίκος Μπελαβίλας με το άρθρο του “Η ανακατοίκηση των ακτών” το οποίο εντάχθηκε στη συλλογική έκδοση επιχείρησε να προσεγγίσει ξανά μέσα από μία πιο ώριμη ερευνητική ματιά το φαινόμενο των μετακινήσεων και της ιδιόμορφης σχέσης των νησιωτικών οικισμών με τη θάλασσα στα πλαίσια αυτής της μεγάλης συλλογικής έκδοσης για τον πολιτισμό, την αρχαιολογία, την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους.
5. Λ. Παπαδόπουλος, Η. Κωνσταντόπουλος (επιμέλεια), Ν. Μπελαβίλας κ.α., Αιγαίο, Διάσπαρτη Πόλη, Ελληνική συμμετοχή στη 10η Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής Biennale Βενετίας. Εκδόσεις Futura, Αθήνα 2006.
Η ελληνική συμμετοχή και ο κατάλογος της έκθεσης στη Βενετία το 2006, βασίστηκε σε ένα κείμενο του ιστορικού Σπύρου Ασδραχά με τίτλο «Αιγαίο, μία διάσπαρτη πόλη» δημοσιευμένο στο βιβλίο Χάρτες και χαρτογράφοι του Αιγαίου πελάγους. Αναφερόταν στο δίκτυο των οικισμών και τις συνδέσεις τους κατά τους νεώτερους χρόνους. Οι επιμελητές της έκθεσης με τη συμβολή του Άγγελου Ελεφάντη, συνέλαβαν την ιδέα της μεταφοράς του ιστορικού ερμηνευτικού σχήματος της διάσπαρτης πόλης στο σημερινό Αιγαίο. Το άρθρο του Νίκου Μπελαβίλα «Τρεις ιστορίες για το Αιγαίο» διερευνά τη διαχρονικότητα του φαινομένου από τη εποχή της πειρατικής ναυτιλίας, στην εποχή του ατμού, της βιομηχανίας μέχρι την εποχή του τουρισμού.
6. Π. Δουκέλης (επιμέλεια), Ν. Μπελαβίλας, κ.α., Το Ελληνικό τοπίο. Μελέτες ιστορικής γεωγραφίας και πρόσληψης του τόπου, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2006.
Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή σύμβαση της Φλωρεντίας (2000), με τον όρο τοπίο “νοείται ένα μέρος μιας γεωγραφικής περιοχής, έτσι όπως αυτό γίνεται αντιληπτό από τους ανθρώπους, και του οποίου ο χαρακτήρας προκύπτει από τη δράση φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων, όπως και από τις αναμεταξύ τους αμοιβαίες επισδράσεις”.
Τα κείμενα που περιλαμβάνονται στο ανά χείρας βιβλίο πραγματεύονται πτυχές του ελληνικού τοπίου στη μεγάλη ιστορική διάρκεια, τόσο υπό το πρίσμα της περιφερειακής αρχαιολογικής και ιστορικής προσέγγισης, όσο και υπό το πρίσμα μιας φαινομενολογικής ανάγνωσης εικαστικών, φιλολογικών ή άλλων δεδομένων.
Σε αρκετές από τις σελίδες που περιλαμβάνονται εδώ, τα όρια ανάμεσα στις δύο αυτές τάσεις είναι δυσδιάκριτα, διότι, σε τελική ανάλυση, η αναπαράσταση και η πραγματικότητα κατοικούν στον ίδιο χώρο.
Οι συγγραφείς των κειμένων υπηρετούν διαφορετικά αντικείμενα: την αρχαιολογία, τη φιλοσοφία, τη γεωγραφία, την πολεοδομία, την αρχιτεκτονική, την ιστορία, την ιστορία της τέχνης. Ο καθένας προσεγγίζει από τη δική του σκοπιά την πολύεδρη έννοια του τοπίου, όπως επίσης και την ανά τους αιώνες ρευστή έννοια του “ελληνικού”. Κοινός παρονομαστής όλων των άρθρων, που γράφηκαν ειδικά για τούτη την έκδοση, είναι η συμβολή στην αναζήτηση της ιστορικότητας του τοπίου.
Το βιβλίο To Ελληνικό τοπίο αποτελεί προϊόν του διαπανεπιστημιακού προγράμματος για τα πολιτιστικά τοπία με επικεφαλής τον καθηγητή ιστορίας Παναγιώτη Δουκέλη. Με το άρθρο του Νίκου Μπελαβίλα “Η αστική μορφολογία και αγροτική μορφολογία στις περιηγητικές και χαρτογραφικές πηγές” επιχειρείται μία πρωτότυπη ανασκόπηση των μορφών του αστικού και αγροτικού χώρου στην Ελλάδα όπως συναντώνται στις απεικονίσεις των χαρτογράφων και περιηγητών από τον 15ο μέχρι τον 19ο αιώνα. Μέσα από την ανασκόπηση των απεικονίσεων προκύπτει η διαφορετική θεώρηση και ανάδειξη του ανθρωπογενούς τοπίου ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους.
7. Ε. Μαΐστρου, Δ. Μαυροκορδάτου, Γ. Μαχαίρας, Ν. Μπελαβίλας (επιμέλεια), Λ. Παπαστεφανάκη, Γ. Πολύζος, Ανώνυμη Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (1909-1993), Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2007.
Το εργοστάσιο της Ανώνυμης Ελληνικής Εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων (ΑΕΕΧΠΛ), αυτό που οι Πειραιώτες γνώριζαν ως Λιπάσματα Δραπετσώνας, χτίστηκε στην είσοδο του λιμανιού το 1909. Κατά τον πρώτο μισόν αιώνα της λειτουργίας του, υπήρξε η ναυαρχίδα της χημικής βιομηχανίας στην Ελλάδα και το μεγαλύτερο βιομηχανικό συγκρότημα του Πειραιά και της Αθήνας. Κατεδαφίστηκε σχεδόν ολόκληρο, τον Αύγουστο του 2003. Ο μηχανολογικός εξοπλισμός, τμήματα του οποίου είχαν ηλικία ενός αιώνα, εκποιήθηκε ως άχρηστο “σκραπ”. Σήμερα, από τις σχεδόν εκατό μονάδες του εργοστασίου, που αποτυπώνονται σε αυτό το βιβλίο, σώζονται μόνο το υαλουργείο, ο ηλεκτρικός σταθμός, το κτήριο του Ινστιτούτου Νικόλαος Κανελλόπουλος και ο ταινιόδρομος της προβλήτας Κράκαρη.
Το βιομηχανικό συγκρότημα ισοπεδώθηκε, προκειμένου να αποκτήσει το οικόπεδο μεγαλύτερη αξία για τους σημερινούς ιδιοκτήτες του. Η προσπάθεια η οποία έγινε, ώστε να μην κλείσουν τα Λιπάσματα, να μην απολυθούν οι εκατοντάδες εργαζόμενοι, να μην ισοπεδωθεί ένας χώρος εργασίας και μνήμης, αν και υπήρξε συστηματική και μακρόχρονη, δεν απέδωσε.
Στις σελίδες του βιβλίου, με συγγραφείς όλη την ερευνητική ομάδα του ΕΜΠ δημοσιεύεται το σύνολο του ιστορικού και τεχνικού τεκμηριωτικού υλικού για το εργοστάσιο, την επιχείρηση, τους εργαζομένους, το χώρο και τις εγκαταστάσεις, τον εργατικό οικισμό και τη λιμενική ζώνη Πειραιά. Διασώζονται έτσι στοιχεία της ιστορίας, τα οποία εξαφανίστηκαν με την κατεδάφιση των κτηρίων και την αποξήλωση του εξοπλισμού. Η συλλογή και επεξεργασία του υλικού πραγματοποιήθηκε κατά την περίοδο 1996-2004, στο πλαίσιο της ερευνητικής δραστηριότητας του Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
8. Ν. Μπελαβίλας, Λ. Παπαστεφανάκη (επιμέλεια), Ορυχεία στο Αιγαίο, Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2009.
Το βιβλίο αυτό το οποίο γράφτηκε μαζί με την καθηγήτρια οικονομικής ιστορίας Λήδα Παπαστεφανάκη, τον καθηγητή μεταλλειολογίας Αντώνη Ζ. Φραγκίσκο και με τη συνδρομή δεκάδων ερευνητών και ερευνητριών, αναφέρεται στα μεταλλεία, ορυχεία και λατομεία των νησιών του Αιγαίου της βιομηχανικής εποχής σε περισσότερα από 30 νησιά και 130 μεταλλευτικές θέσεις και επιχειρήσεις. Μεταξύ αυτών μερικά από τα σημαντικότερα νησιά της εξόρυξης και τα βιομηχανικά μνημεία τους: η Σέριφος, η Κύθνος, η Σίφνος, η Μήλος, η Νάξος, η Θάσος, η Σάμος. Με τον τόμο αυτόν αναδείχθηκε η άγνωστη υπόθεση του “μεταλλευτικού πυρετού” ο οποίος απλώθηκε στο Αρχιπέλαγος από τα μέσα του 19ου αιώνα. Αναζητήθηκαν και εντοπίστηκαν εκατοντάδες ίχνη ορυχείων σε όλη την έκτασή του. Στον τίτλο επιλέχθηκε η χρήση του ενιαίου όρου ορυχεία, που καλύπτει κάθε εγκατάσταση εκμετάλλευσης οποιουδήποτε ορυκτού. Έχει καθιερωθεί, κυρίως στη μεταλλειολογία, η χρήση τριών διαφορετικών λέξεων. Το μεταλλείο είναι ο τόπος όπου εξορύσσονται μεταλλικά ορυκτά. Ορυχείο συνήθως καλείται ο τόπος εξόρυξης μη μεταλλικών ορυκτών. Τέλος, λατομείο καλείται ο τόπος εξόρυξης ή λατόμευσης πετρωμάτων για οικοδομικές εργασίες (όπως το μάρμαρο, ο σχιστόλιθος ή ο πωρόλιθος). Στα κείμενα του βιβλίου χρησιμοποιείται ο γενικός όρος ορυχεία ή οι εξειδικευμένοι τρεις όροι που προσδιορίζουν τη φύση της εξόρυξης.
9. Φ. Βαταβάλη, Ν. Μπελαβίλας, Οδηγός για το περιβάλλον: Πράσινο & ελεύθεροι χώροι στην πόλη, WWF Ελλάς, Αθήνα 2009.
Ο οδηγός πραγματεύεται ένα κορυφαίο ζήτημα ποιότητας του περιβάλλοντος και της ζωής στις πόλεις και έχει συνταχθεί από δύο επιστήμονες με αναμφισβήτητη εμπειρία στα ζητήματα διαμόρφωσης και διαχείρισης κοινοχρήστων χώρων αστικού πράσινου. Το αστικό πράσινο, οι κοινόχρηστοι δηλαδή χώροι πρασίνου, είναι ανεκτίμητος πλούτος για τα αστικά κέντρα της χώρας. Με δεδομένο ότι κάθε κάτοικος της Αθήνας απολαμβάνει τη χαμηλότερη κατά κεφαλήν αναλογία πρασίνου στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ανάγκη προστασίας των λίγων κοινοχρήστων χώρων πρασίνου που μας έχουν απομείνει θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται από την Πολιτεία ως επείγουσα προτεραιότητα.
10. Κ. Χατζημιχάλης (επιμέλεια), Ν. Μπελαβίλας κ.α. Σύγχρονα ελληνικά τοπία. Γεωγραφική περιήγηση από αέρος. Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα 2010.
Η ιδέα ενός βιβλίου για τα σύγχρονα ελληνικά τοπία είναι ιδιαίτερα ευπρόσδεκτη. Το τοπίο δεν ανήκει σε κανέναν. Ο καλλιτέχνης, ο γεωλόγος, ο γεωπόνος, ο αρχιτέκτονας ή ο γεωγράφος μπορούν να επωφεληθούν από την κατανόηση και την ανάλυση των τοπίων. Στην Ελλάδα, το τοπίο σήμερα τείνει να μονοπωλείται από τον τουρισμό δίνοντας έτσι μιαν αποσπασματική και ανακριβή εικόνα της χώρας. Εντούτοις, υπάρχουν τοπία που δεν σχετίζονται με την τουριστική ανάπτυξη – και το βιβλίο αυτό τα αποκαλύπτει. Για παράδειγμα, τα πεδινά τοπία, σε γενικές γραμμές, δεν θεωρούνται ενδιαφέροντα ή γραφικά. Τον 20ό αιώνα, όμως, αυτά είναι που συνιστούν τα τοπία της οικονομικής ανάπτυξης. Πρόκειται για τα τοπία της νεωτερικότητας, όπως, για παράδειγμα, αυτά των αιολικών πάρκων, των ορυχείων ή των θερμοκηπίων στη νότια Κρήτη, τα οποία παρουσιάζονται, μεταξύ άλλων, στο βιβλίο.
Ο Νίκος Μπελαβίλας συμμετέχει στο βιβλίο που επιμελήθηκε ο καθηγητής γεωγραφίας Κωστής Χατζημιχάλης, με άρθρο του για τους δεκάδες μνημειακούς φάρους που απλώνονται στις ακτές του Αιγαίου και του Ιονίου, την εξέλιξη τους, την αρχιτεκτονική, τη γεωγραφική κατανομή και τις διαφορετικές φάσεις ανάπτυξης. Από το αγγλικό δίκτυο του Ιονίου, στο ελληνικό του 19ου αιώνα, στο οθωμανικό της Μακεδονίας και του Βόρειου Αιγαίου, στο ιταλικό των Δωδεκανήσων.
11. Β. Μελάς, Γ. Τόλιας, Ν. Μπελαβίλας, Το Αιγαίο Πέλαγος. Χαρτογραφία και ιστορία, 15ος – 17ος αιώνας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 2011.
Το Αιγαίο έρχεται σήμερα να διεκδικήσει μια ξεχωριστή θέση, μετά την Κρήτη, την Πελοπόννησο και το Ιόνιο Πέλαγος, στη σειρά των εκθέσεων που διοργανώνει το Αρχείο Χαρτογραφίας του ΜΙΕΤ με τίτλο “Χαρτογραφία και Ιστορία”. Ξεχωριστή, γιατί είναι πραγματικά μοναδική η χαρτογραφική παραγωγή ή οποία, μέσα στους αιώνες, έχει αφιερωθεί στο Αιγαίο, αυτόν τον μικρό κόσμο με χαρακτηριστικά πιο έντονα, ίσως, από κάθε άλλη μικρή θάλασσα της Μεσογείου. Κι όμως, το χαρτογραφικό αυτό υλικό, χειρόγραφο και έντυπο, όσο μοναδικό και αν είναι, θα υστερεί πάντοτε σε σχέση με τα όσα σίγουρα υπήρξαν πριν από αυτό, αφού μόνον εικασίες μπορούμε να αποτολμήσουμε για εποχές που απέχουν χιλιάδες χρόνια από εμάς.
12. Γ. Βλάχος, Γ. Καρέτσος, Ν. Μπελαβίλας, Θ. Παπαγιάννης, κ.α., Η Ελλάδα τότε και τώρα: Διαχρονική χαρτογράφηση των καλύψεων γης, 1987-2007. WWF Ελλάς, Αθήνα 2012.
Το συλλογικό αυτό βιβλίο διερευνά με βάση τις εξελισσόμενες δορυφορικές απεικονίσεις του ελληνικού χώρου τις αλλαγές που συντελέστηκαν στη γη. Ο Νίκος Μπελαβίλας έγραψε ένα σημαντικό άρθρο για τις επεκτάσεις της αθηναϊκής μητρόπολης, την εκτός σχεδίου δόμηση με την παράλληλη καταστροφή των περιαστικών δασών της Πεντέλης και της Πάρνηθας.
13. Μ. Ασημακόπουλος, Γ. Καλογήρου, Ν. Μπελαβίλας, Θ. Τάσιος (επιμέλεια), 170 χρόνια Πολυτεχνείο, οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα, Α’ και Β’ Τόμος, ΕΜΠ, Αθήνα, 2012.
Το δίτομο έργο είναι ηλεκτρονική έκδοση των Πρακτικών του Συνεδρίου με θέμα “170 χρόνια Πολυτεχνείο, οι Μηχανικοί και η Τεχνολογία στην Ελλάδα” που πραγματοποιήθηκε από το ΕΜΠ στην Αθήνα στις 4-5 Μαρτίου 2009 με δεκάδες ομιλητές και ομιλήτριες. Παρουσιάζονται άγνωστα έργα στα πλαίσια της εξέλιξης των επιστημών των μηχανικών στην Ελλάδα και ο ειδικός ρόλος του αρχαιότερου τεχνολογικού ιδρύματος της χώρας, του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.
14. G. Karatzas, N. Belavilas, “Economic Crisis and Reform – Consequences in Planning, Architectural Practice and Education”, στο Design for a Complex Word, Libri UK, 2014.
Μέσα στη βαθιά οικονομική κρίση το άρθρο επιχειρεί να εντοπίσει και να αναλύσει τις αλλαγές οι οποίες επιβάλλονται στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση και πρακτική από τις καλπάζουσες τάσεις της απορρυθμισμένης αγοράς. Ουσιαστικά είναι μία προσέγγιση των επιπτώσεων του νεοφιλελευθερισμού στην αρχιτεκτονική.
15. N. Belavilas, “The Myth of Greek Summer”, στο Revue Méditerranée, vol. 129/2017.
Στο πρωτότυπο αυτό άρθρο, σε μία έκδοση την οποία επιμελήθηκε ο Γάλλος φιλέλληνας γεωγράφος και πανεπιστημιακός καθηγητής Guy Burgel αναλύεται το τουριστικό φαινόμενο μέσα από το πρίσμα της προβολής του και της προσέλκυσης του παγκόσμιου ρεύματος στην Ελλάδα από τη δεκαετία του ’60. Οι χωρικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές ιδιομορφίες της ελληνικής περίπτωσης δημιούργησαν ένα ιδίωμα: το “Ελληνικό Καλοκαίρι” και τον διεθνή μύθο του.
16. Ν. Παπαδημητρίου, Α. Αναγνωστόπουλος, (επιμέλεια), Ν. Μπελαβίλας κ.α. Το παρελθόν στο παρόν. Μνήμη, Ιστορία και Αρχαιότητα στη σύγχρονη Ελλάδα. Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2018.
Τι είναι μνήμη και τι μνημείο; Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία; Γιατί η κλασική αρχαιότητα θεωρείται σημαντικότερη από τον Μεσαίωνα; Πώς επιλέγουμε τι θα ανασκάψουμε και τι θα εκθέσουμε σε ένα μουσείο; Ποιος είναι ο ρόλος των πολιτών στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς;
Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θίγονται σε αυτό τον συλλογικό τόμο. Ειδικοί από διάφορα επιστημονικά πεδία επιχειρούν να προσεγγίσουν την πολυδιάστατη σχέση της ελληνικής κοινωνίας με το ιστορικό παρελθόν, διερευνώντας θέματα όπως οι μηχανισμοί διαμόρφωσης συλλογικής μνήμης, η προνομιακή μεταχείριση κάποιων ιστορικών περιόδων, η αλληλεπίδραση των πολιτών με τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος κ.ά. Ο τόμος έχει στόχο να φέρει σε επαφή το ευρύ κοινό με σύγχρονες θεωρητικές εξελίξεις στον τομέα των ανθρωπιστικών επιστημών, να αναδείξει τις ιδεολογικές παραμέτρους της μελέτης του παρελθόντος και να ανασκευάσει ορισμένες στρεβλώσεις που χαρακτηρίζουν τον δημόσιο περί αρχαιολογίας λόγο.
Ο Νίκος Μπελαβίλας συνέβαλε στον συλλογικό τόμο που ξεκίνησε με ένα μεγάλο συνέδριο στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, με ένα άρθρο στο οποίο αναλύει την “κατασκευή” των μνημείων, των αλλαγών από εποχή σε εποχή και των διαφοροποιημένων αντιλήψεων για αυτά οι οποίοι ακολουθούν τους κυρίαρχους εθνικούς κυρίως μύθους και αφηγήσεις.
17. Δημήτρης Δημητρόπουλος, Νίκος Μπελαβίλας (επιστημονικοί υπεύθυνοι), Ελένη Κυραμαργιού (συντονίστρια) κ.α. Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά, ΕΙΕ-ΕΜΠ, Αθήνα 2018.
Η ηλεκτρονική έκδοση περιέχει το σύνολο της έρευνας Προσφυγικές γειτονιές του Πειραιά που εκπονήθηκε από κοινού από το ΕΙΕ και το ΕΜΠ. Στην ψηφιακή έκδοση χαρτογραφήθηκε το σύνολο της προσφυγικής εγκατάστασης μετά την Μικρασιατική καταστροφή στους πέντε δήμους της περιφέρειας Πειραιά (Πειραιάς, Κερατσίνι-Δραπετσώνα, Νίκαια-Αγ. Ιωάννης Ρέντης, Κορυδαλλός, Πέραμα). Παρουσιάζονται τα ιστορικά, χωρικά και κοινωνικά δεδομένα και μία εκτεταμένη χαρτογράφηση των δεκάδων προσφυγικών οικισμών και ενδεικτικών τυπολογιών προσφυγικών κτισμάτων.
18. Παναγιώτης Πάγκαλος (επιμέλεια), Σταύρος Αλιφραγκής, Νίκος Μπελαβίλας κ.α. Φόβος-Αρχιτεκτονική-Τέχνη. City_Lab, Αθήνα 2019.
Το City_Lab, είναι ένας σημαντικός θεσμός. Στο συνέδριο του 2019 διαπραγματεύτηκε την ιδέα του μαζικού φόβου. Ο δημόσιος χώρος και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μάς τροφοδοτούν ακατάπαυστα με εικόνες φόβου, προκαλώντας πραγματικές ή πλασματικές ανησυχίες για απειλές. Οι μετανάστες, η τρομοκρατία, οι μετεωρολογικές συνθήκες, τα οικονομικά δεδομένα, οι επιδημίες, οι ληστείες, οι βίαιες διαδηλώσεις και η βίαιη αστυνόμευση, ο επισφαλής κυβερνοχώρος, τα σκουπίδια, η μολυσμένη ατμόσφαιρα, ο ακάθαρτος και σκοτεινός αστικός χώρος, μας τοποθετούν σ’ ένα καθεστώς συνεχούς επαγρύπνησης και περιχαράκωσης. Σήμερα, όλα τα κατώφλια είναι πλέον σφαλισμένα, τα σπίτια με κήπους περιβάλλονται από ψηλούς τοίχους και κιγκλιδώματα και κάθε νευραλγικό σημείο της πόλης, ιδιωτικό ή δημόσιο, προστατεύεται μέσω του σύγχρονου τεχνολογικού panopticon της οπτικοακουστικής καταγραφής.
Ο Νίκος Μπελαβίλας, στο βιβλίο και στο συνέδριο που επιμελήθηκε ο πανεπιστημιακός Παναγιώτης Πάγκαλος, με την ομιλία και το άρθρο του “Η δυστοπία της ασφαλούς πόλης” ανέλυσε τη στρατηγική του τρόμου από τις φανταστικές δημιουργίες του Όργουελ και του Τρυφώ ως την πραγματικότητα του άγριου φόνου του Ζακ Κωστόπουλου στην Αθήνα του 2018.
Η ανακάλυψη του «εσωτερικού εχθρού» είναι μία υπόθεση παλιά όσο και ο πολιτισμός. Το ίδιο και η χρήση του αισθήματος ασφάλειας μέσω της κραυγαλέας επίκλησής της ως εργαλείου επιβολής της εξουσίας. Στις πόλεις, όχι μόνο τις σύγχρονες της μεταβιομηχανικής εποχής αλλά και σε αυτές των προηγούμενων καιρών, στο Παρίσι του Βίκτωρος Ουγκώ και στο Βικτωριανό Λονδίνο, εμφανίζεται κραυγαλέα ο τρόμος. Ο μαζικός κοινωνικός τρόμος για το άλλο, το έκνομο, το αντικοινωνικό. Αυτός αποτελεί τη γενεσιουργό αιτία της ανασφάλειας των μαζών. Καλλιεργείται με συστηματικότητα από τους ίδιους μηχανισμούς που έρχονται να «ανταποκριθούν» στο αίτημα της ασφάλειας. Η προπαγάνδιση της ανασφάλειας οργανώνεται ως στοιχείο επιβολής της εξουσίας. Η επιβολή της ανασφάλειας επιτυγχάνεται μέσω Η διαφήμιση και η επίδειξη των μηχανισμών ασφάλειας επιβεβαιώνουν την ύπαρξη ανασφάλειας και το αναγκαίο της ύπαρξης τους. Είναι ο Φουκώ που περιέγραψε από το 1975 αυτό τον μηχανισμό της πολιτικής τεχνολογίας προκειμένου να κανονικοποιηθεί η κοινωνία εξοβελίζοντας τις αποκλίσεις.
Ο δημόσιος αστικός χώρος είναι ένα κατ’ εξοχή πεδίο αυτής της κανονικοποίησης. Το άλλο είναι ο δημόσιος εικονικός χώρος της πληροφορίας. Επιτήρηση, πρόληψη και καταστολή, επιδεικτική επιβολή υλικά ή εικονικά της εφαρμογής της ασφάλειας. Λίγα χρόνια νωρίτερα από τον Φουκώ, ο Όργουελ στο «1984» σχεδόν ταυτόχρονα με τον Μπράντπερι και τον Τρυφώ και το δικό τους «Φαρενάιτ 451» έδωσαν την ανάγλυφη εικόνα αυτού του ανασφαλούς δημόσιου χώρου, του ανακυκλούμενου φαινομένου του τρόμου ως αυτοεκπληρούμενης προφητείας που το ακολουθεί η «τάξη και ασφάλεια».
Αυτή η μακρινή δυστοπία σκοτεινών εποχών, έτυχε να βρει τις καθημερινές εφαρμογές της στις ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις και τον δημόσιο χώρο τους, στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, στην Αθήνα του 2018.
19. Α. Γιακουμακάτος, Σ. Γεωργιάδης (επιμέλεια), Ν. Μπελαβίλας κ.α. Το Μπάουχαους και η Ελλάδα/Bauhaus and Greece, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα 2021.
Το Μπάουχαους γεννήθηκε το 1919 από τις στάχτες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και στο δραματικό πλαίσιο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, η οποία θα διαρκέσει όσο και η διάσημη σχολή, μέχρι την επικράτηση του ναζισμού το 1933. Στα δεκατέσσερα χρόνια της τρικυμιώδους πορείας της, πρώτα στη Βαϊμάρη, στη συνέχεια στο Ντέσσαου και τέλος στο Βερολίνο, η σχολή θα συμβάλει αποφασιστικά στο γούστο και στη μοντέρνα αισθητική του 20ού αιώνα και θα αποτελέσει θεμελιώδες σημείο αναφοράς ως και τις μέρες μας- συνιστά την “κλασικότερη” από τις αναφορές της μοντέρνας παράδοσης. Το Μπάουχαους δεν υπήρξε μόνο μια σχολή σκέψης για τον βιομηχανικό σχεδιασμό και παραγωγή και για τη μορφοποίηση ενός διαχρονικού “στιλ της μηχανής” αλλά και μια πολλαπλότητα εμπειριών, σε ό,τι αφορά τη γενικότερη αντίληψη του κόσμου.
Ο Νίκος Μπελαβίλας, στον τόμο τον οποίο επιμελήθηκε ο καθηγητής της ΑΣΚΤ Ανδρέας Γιακουμακάτος συνέβαλε με το κείμενο του για τα “Γερμανικά” ως ένα πρωτοποριακό μοντερνιστικό πείραμα. Εκεί αποκαλύπτει τον μηχανισμό παραγωγής των 50.000 προκατασκευασμένων οικίσκων οι οποίοι κάλυψαν τα πρώτα χρόνια της μικρασιατικής προσφυγικής κρίσης τις γειτονιές του Πειραιά, της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, του Βόλου δημιουργώντας τις ομώνυμες συνοικίες.
Εκτός από τα πιο πάνω βιβλία, έλαβα μέρος σε δεκάδες διεθνή και εθνικά πολεοδομικά και ιστορικά συνέδρια. Οι ανακοινώσεις μου δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά και σε εκδόσεις στην Ελλάδα, στην Ιταλία και στη Γαλλία.
Έχω θητεύσει Πρόεδρος του ΔΣ του Ελληνικού Τμήματος TICCIH (The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage), μέλος του ICOMOS και μέλος του ΔΣ της Εταιρείας Ιστορίας της Πόλης και της Πολεοδομίας.
Βραβεία – Διακρίσεις
Βραβεύθηκα σε διεθνείς και πανελλήνιους αρχιτεκτονικούς και πολεοδομικούς διαγωνισμούς: στον Πανευρωπαϊκό Διαγωνισμό EUROPAN 2 για την Ανάπλαση του Πολεοδομικού Κέντρου Δήμου Νίκαιας το 1991, στον Διεθνή Διαγωνισμό για την Πολιτιστική Ακτή Πειραιά και το Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων το 2013 και στον Διεθνή Διαγωνισμό για το νέο Θεματικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Ηετιώνεια Πειραιά το 2014. Ήμουν μέλος της διεθνούς κριτικής επιτροπής του διαγωνισμού TEE-ARES/UIA «Renewable energy sources and bioclimatic architecture for shells to shelter people affected by natural disasters» (2006-2008) και Πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής του Αρχιτεκτονικού Διαγωνισμού Ιδεών για το πάρκο στο Καστράκι της Δραπετσώνας το 2016.